VERGİ BİLİNCİ

 

VERGİ BİLİNCİ

1. Giriş

Vergi kavramı, insanlık tarihine paralel bir geçmişe sahiptir. İlk dönemlerde kabile liderlerine yönelik gönüllü katkılar şeklindeki vergiler, modern devlet yapılarının ortaya çıkışıyla birlikte daha düzenli bir hal almıştır. Bu dönemde, artan kamusal hizmet ihtiyaçlarına cevap verebilmek adına devletler, bugünkü vergi sistemlerinin temellerini atmışlardır. Vergilendirmenin temelinde yatan zorunluluk ve karşılıksızlık ilkesi, bireyleri çeşitli sosyal, ekonomik, psikolojik ve kültürel dinamiklerin etkisi altına sokmaktadır.

             Bilinç kavramı ise dört başı mamur bir kavram olmayıp, çeşitli bilim disiplinlerce tanımlana gelmektedir. Bilinç çok karmaşık, anlaşılması güç ve bir o kadar da hem günlük dilde hem de bilim  dilinde kullanılan bir kavramdır. Bilinç az ya da çok olmaz; bir varlık ya bilinçlidir ya da değildir.

Oxford language de ;

           insanın kendisini, çevresini ve olup biteni tanıma, algılama, kavrama, fark etme yetisi.

"Bilinç, kişiyi kişi yapan şeydir"

Benzer:

           Ruh Bilimi Terimi

algı ve bilgilerin zihinde duru ve aydınlık olarak izlenme süreci.

Olarak tanımlanmaktadır.

         Bilinç etrafındaki dünyanın ve kendinin farkında olmak duyabilmek, hissedebilmek, duyumlara uygun tepkiler verebilmek olarak tanımlanabilir.

          Bilinç terimine bugünkü anlamını kazandıran 17. yüzyılda yazdığı “İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme” adlı eserinde terimi ilk kez kişinin içsel, zihinsel durumlarıyla ve öznellikle bağlantılı bir şekilde kullanan John Locke’ dır. Locke bilinci, kişinin kendi zihinsel durumlarının, içe bakış yöntemiyle dolaysız olarak farkında olması, olarak tanımlamıştır.

Vergi sözkonusu olduğunda bir bireyin vergiye yönelik tutumu, vergilendirme bilincine ve algısına bağlı olarak şekillenmektedir. Vergi ödemesi sonucunda kişisel varlıklarında bir azalma yaşanması, her bireyin mali durumuna bağlı olarak farklı tepkilere neden olabilmektedir. Dolaylı vergilerin bireyler üzerindeki etkisi, gelir düzeylerine göre değişkenlik gösterebilmektedir. Bu durum, aynı vergi yükü altında bile bireyler arasında farklı algılamalara yol açabilmektedir. Yetersiz vergi bilincine sahip bireyler, varlıklarında bir azalma olmasını istemediklerinden dolayı vergilere karşı negatif bir tutum sergileyebilmektedirler. Bu tutumlar, vergi kaçırma, vergiden kaçınma ve vergi borçlarının zamanında ödenmemesi gibi davranışları tetiklemektedir. Bir toplumun vergi bilincinin yüksek olması, o ülkenin her açıdan gelişmişliğini pozitif yönde etkilemekte, vergi adaletinin sağlanmasına katkıda bulunarak vergi gelirlerinin artmasına olanak tanımaktadır (Sökücü, 2022).

Vergi bilinci, bireysel ve toplumsal pek çok faktöre dayanmaktadır. Bu faktörler içerisinde, mükelleflerin vergi bilincini şekillendirmede en etkili olanı muhasebe meslek mensuplarının rolüdür. Muhasebe profesyonelleri, vergi mükellefleri ile vergi idaresi arasında bir köprü görevi görmekte, mükellefleri vergi sistemi ve yükümlülükleri konusunda bilgilendirerek vergi bilincinin gelişimine katkı sunmaktadırlar.

Bu çalışmanın temel amacı, bireylerin vergilendirme süreçlerine dair farkındalıklarını ve anlayışlarını artırmaktır. Bu çalışma, vergilerin toplum için neden önemli olduğunu, modern devletlerin işleyişi ve kamusal hizmetlerin finansmanı açısından vergilerin vazgeçilmez rolünü detaylı bir şekilde ele almayı hedeflemektedir. Ayrıca, bireylerin vergi yükümlülüklerine yönelik tutumlarını, vergi kaçırma, vergiden kaçınma ve vergi borcunu zamanında ödememe gibi olumsuz eğilimleri nasıl etkilediğini ve bu tutumların hem bireysel hem de toplumsal sonuçlarını incelemektedir.

Çalışma, vergi bilincinin sadece bireylerin mali disiplinlerini artırmakla kalmayıp, aynı zamanda vergi adaleti ve toplumun genel refahı üzerindeki pozitif etkilerini de vurgulamaktadır. Bu kapsamda, mükelleflerin vergi sistemine olan güvenini ve memnuniyetini artıracak yöntemler üzerinde durmakta, vergi bilincinin yükseltilmesi için gerekli eğitim ve bilgilendirme faaliyetlerinin önemine işaret etmektedir.

2. Vergi Bilinci

Vergi bilincine sahip vatandaşlar, ödedikleri vergilerin öneminin ve gerekliliğinin bilincindedirler ve bu vergilerin toplumun genel refahı için nasıl kullanıldığını anlamaktadırlar. Vergiye olan bu duyarlılık, bireylerin vergi yükümlülüklerini yerine getirme konusundaki motivasyonlarını ve ilgilerini yansıtmaktadır. Vergi, devletlerin kamusal hizmetleri finanse etmek amacıyla vatandaşlarından talep ettikleri mali bir katkıdır ve bu katkının miktarı, bireylerin mali kapasitelerine göre belirlenmektedir. Vatandaşlar, vergi kanunlarına göre mükellef statüsünde bulunmaktadırlar. Kimi vatandaşlar vergi ile ilgili yükümlülüklerini kanunlara uygun bir şekilde yerine getirirken, bazıları bu yükümlülükleri ihmal etmektedir. Bu iki farklı tutumun altında yatan temel sebep, vergi mükelleflerinin sahip olduğu vergi bilinci ve toplumda yer alan vergi kültürüdür (Özkan, 2017).

Vergi bilinci, sadece vergilerin ödenmesi gerektiğinin farkında olmayı değil, aynı zamanda vatandaşların ödedikleri vergilerin devlet tarafından nasıl harcandığını denetleme sorumluluğunu da kapsamaktadır. Vergi sisteminin etkin ve düzenli işleyişi, mükelleflerin vergiye olan yaklaşımları, vergi sistemi hakkındaki düşünceleri ve vergilerini ödeme konusundaki isteklilikleri ile doğrudan ilişkilidir. Bu isteklilik, Novadis 23 tarafından “İnsanlar, vergilerini sevdikleri birine çiçek hediye eder gibi ödemelidirler.” şeklinde ifade edilmiştir (Cansız, 2006). Bu perspektif, vergi ödemenin sadece bir yükümlülük olmadığını, aynı zamanda toplumun genel iyiliği için yapılan önemli bir katkı olduğunu vurgular. Vergi bilincinin artırılması, vatandaşların vergi ödemeye olan istekliliklerini ve devletin kamu hizmetlerini finanse etme kapasitesini doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle, vergi bilincinin geliştirilmesi, hem bireysel hem de toplumsal refah için kritik bir öneme sahiptir.

2.1. Vergi Bilincini Etkileyen Bireysel Faktörler

2.1.1. Bireylerin Vergiye Bakış Açıları

Vergilendirme süreci, bireylerin gelir, tüketim ve servetleri üzerinden gerçekleştirilmekte olup, bu süreçte ödenen vergiler nedeniyle kişisel varlıklarda bir azalma yaşanmaktadır. Bu durum, mükelleflerin vergilere karşı belirli psikolojik tepkiler geliştirmesine yol açabilmektedir. Kamu hizmetlerinin finansmanı için elzem olan sağlam bir vergi sisteminin kurulabilmesi adına, mükellefleri etkileyen psikolojik dinamiklerin her yönüyle incelenmesi gerekmektedir. Böylece, vergiye gönüllü uyumu teşvik eden ve mükelleflerin negatif reaksiyonlarını minimize eden stratejiler geliştirilmelidir (Demir, 2023).

Vergisel düzenlemeler, bireylerin vergilere yönelik algılarını olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu düzenlemeler, bireysel ve toplumsal tepkileri tetikleyebilen sosyo-psikolojik bir boyuta sahip sosyal olaylar olarak değerlendirilmektedir. Klasik vergilendirme yaklaşımlarında hukuki güç kullanımı öne çıkarken, günümüzdeki vergi sistemlerinde vergiye gönüllü uyumun sağlanması hedeflenmektedir (Muter ve Özcan, 2012).

Mükelleflerin vergilere olan bakış açılarını etkileyen içsel ve dışsal faktörler mevcuttur. İçsel faktörler, bireylerin cinsiyet, yaş, medeni durum, meslek gibi demografik özelliklerini kapsamaktadır. Ayrıca, eğitim seviyeleri, gelir düzeyleri, aile yapısı ve devlete olan bağlılık gibi unsurlar da vergilere yönelik tutumları etkilemektedir (Akkara ve Gencel, 2016). Dışsal faktörler arasında ise verginin geniş bir tabana yayılması, vergilendirme sürecinde adaletin sağlanması, vergi kanunlarının anlaşılırlığı, vergi oranları, vergi cezaları ve vergi aflarına ilişkin mükelleflerin tepkileri bulunmaktadır. Bu dışsal faktörler, mükelleflerin vergi sistemine olan güvenini ve vergiye uyum düzeylerini doğrudan etkileyebilmektedir.

2.1.2. Bireylerin Cinsiyetleri

Vergiye karşı tutumlar üzerinde cinsiyetin önemli bir rol oynadığına dair bulgular, çeşitli araştırmalarla desteklenmektedir. İlk kez 1986’da Jackson ve Milliron’un öncülük ettiği çalışmalarda, cinsiyet farklılıklarının vergi uyumuna etkisi incelenmiştir. Bartley’in 1987 yılındaki araştırması, kadınların, erkeklere nazaran vergiye daha uyumlu bir yaklaşım sergilediklerini ortaya koymuştur. Jackson ve Jaouen’in 1989 yılındaki çalışması ise, vergi kaçırma durumunda hissedilebilecek vicdan azabı ile vergi cezaları arasındaki algı farklılıklarını ele almış ve kadınların, vergi cezalarından ziyade vicdan azabı hissine daha çok önem verdiklerini göstermiştir. Bu durum, kadınların duygusal yapılarının erkeklere kıyasla daha baskın olması ve vergi kaçırma eylemine daha negatif bakmalarıyla açıklanabilir. Kadınların, toplum içinde devleti en önemli koruyucu olarak görmeleri, onların vergiye daha olumlu yaklaşmalarını sağlamaktadır. Özellikle gelişmiş toplumlarda kadınların sosyo-ekonomik statülerinin daha yüksek olması, vergi konusundaki tutumlarını etkileyebilmekte ve bu, gelişmekte olan ülkelere kıyasla farklı bir perspektif sunmaktadır (Sökücü, 2022).

Araştırmalar genel olarak, kadınların erkeklere göre vergilendirmeye daha uyumlu olduklarına işaret etmektedir. Kadınların, vergi yükümlülüklerini tam olarak yerine getirme konusunda daha istekli olduğu, vergi sistemine daha fazla katıldığı ve sistemi daha adil bulduğu gözlemlenmiştir. Bu bulgular, kadınların vergi meselelerine karşı daha bilinçli ve hassas bir yaklaşım sergilediklerini düşündürmektedir (Çoban, 2004). Bu tür bulgular, vergi politikalarının ve eğitim programlarının tasarımında cinsiyet dinamiklerini dikkate almanın önemini vurgulamaktadır.

2.1.3. Bireylerin Eğitim Düzeyleri

Vergi bilincinin oluşumunda adaletli bir vergi sisteminin yanı sıra eğitimin de büyük bir öneme sahip olduğu bilinmektedir. Vergi bilincinin çocukluk döneminden itibaren bireylere kazandırılması, verginin anlam ve öneminin kavranmasında temel bir rol oynamaktadır. Geleceğin mükellefleri olan bugünkü çocuklara yönelik eğitim çalışmaları, vergi bilincinin nesiller boyu aktarılmasını sağlamalıdır (Şenyüz, 1994). Aile çevresinde başlayan vergiyle ilgili eğitimler, bireylerin vergi ödeme nedenlerini anlamalarına ve vergiye karşı olumlu bir tutum geliştirmelerine katkıda bulunacaktır. Toplumun vergi okuryazarlığının artırılması, vergi bilincinin ve dolayısıyla genel bir vergi kültürünün oluşmasına önemli ölçüde yardımcı olacaktır (Özkan, 2017).

Eğitim düzeyi ile vergiye uyum arasında pozitif bir ilişki olduğu yaygın olarak kabul görmektedir. Yüksek eğitim seviyesine sahip mükelleflerin, vergi kanunlarını daha iyi anladıkları ve vergilendirmeye ilişkin düzenlemelere daha kolay uyum sağladıkları görülmektedir (Yeniçeri, 2004). Ancak, eğitimin vergi uyumuna etkisi konusunda sadece pozitif etkilerin olduğu düşüncesi her zaman geçerli değildir. Eğitim seviyesi arttıkça bilgiye erişim imkanlarının da artması, bazı durumlarda mükelleflerin kanunlardaki boşluklardan faydalanarak vergiden kaçınma veya vergi kaçırma yollarına yönelmelerine neden olabilmektedir (Tuay ve Güvenç, 2007).

Bu bağlamda, vergi eğitiminin sadece bilgi ve farkındalık yaratmakla kalmayıp, aynı zamanda vergiye karşı olumlu bir tutum ve etik bir yaklaşımın benimsenmesini de teşvik etmesi gerekmektedir. Vergi eğitiminin amacı, bireylerin sadece vergi mevzuatını anlamalarını sağlamak değil, aynı zamanda toplumun genel refahına katkıda bulunmanın bir yolu olarak vergi ödemenin önemini vurgulamak olmalıdır. Bu şekilde, vergi bilincinin artırılması ve vergiye uyumun sağlanması, sadece bireysel faydaları değil, genel toplumsal faydayı da gözeten bir yaklaşımla ele alınmalıdır (Akkara ve Gencel, 2016).

2.1.4 Bireylerin Gelir

Bireyler arasındaki gelir ve servet farklılıkları, vergilendirme bağlamında dikkate alınması gereken önemli unsurlardır. Türkiye’deki vergi sisteminde, adalet ilkesi gereği, bireylerin ödeme kapasitesine uygun şekilde vergilendirilmeleri esastır. Yapılan araştırmalara göre, bireylerin gelir seviyeleri yükseldikçe vergi kaçırma eğilimlerinin de arttığı görülmektedir (Kumluca, 2003).

Yüksek gelir düzeyine sahip mükellefler, gelirlerinin büyüklüğü nedeniyle ödemeleri gereken vergi miktarının da fazla olacağını bilmektedirler. Bu durum, vergi kaçırmanın sağlayabileceği avantajların daha cazip hale gelmesine neden olmaktadır. Öte yandan, düşük gelirli mükellefler için vergi kaçırmanın sonucunda karşılaşabilecekleri cezalar, mali kapasitelerini aşabilecek düzeyde olacağından, bu riski almaktan kaçınmaktadırlar. Bu bağlamda, gelir düzeyi ile vergiye karşı tutumlar arasında negatif bir ilişki olduğu söylenebilir. Gelir dağılımındaki eşitsizlikleri hisseden mükelleflerin, vergi sistemine olan gönüllü bağlılıkları da olumsuz yönde etkilenebilmektedir (Tuay ve Güvenç, 2007).

2.2. Vergi Bilincini Etkileyen Toplumsal Faktörler

Mükelleflerin vergi bilincini şekillendiren etmenler arasında toplumsal faktörler de önemli bir yer tutmaktadır. Bu faktörler, bireylerin vergiyle ilgili ahlaki değerlerinin oluşumunda ve vergi mükellefi olarak davranışlarında belirleyici olabilmektedir. Mükellefler, bulundukları sosyal çevrenin etkisine açık olmakla birlikte, bu çevreyi vergiye olan tutumlarıyla etkileyebilirler (Sökücü, 2022).

Bireylerin vergi bilincinin kapsamlı bir şekilde anlaşılabilmesi için, hem bireysel hem de toplumsal faktörlerin bir arada değerlendirilmesi gerekmektedir. Toplumsal faktörler, vergi adaleti ve eşitliği, vergiye gönüllü uyumu teşvik etme, vergiden kaçınma davranışları, vergi aflarına genel bakış, vergi kanunlarının anlaşılırlığı ve adaleti, vergi denetimlerinin sıklığı ve etkinliği, vergi cezalarının caydırıcılığı ve vergi idaresinin genel işleyişi ve etkinliği gibi konuları kapsamaktadır.

2.2.1. Vergi Eşitliği

Vergi adaleti, vergi yükünün mükellefler arasında ödeme gücüne göre adil bir biçimde bölüşülmesi anlamına gelir. Bu adalet anlayışının temelinde, benzer ödeme kapasitesine sahip bireylerden eşit miktarlarda vergi alınırken, farklı kapasitelere sahip olanlardan ise oranlarına göre değişen miktarlarda vergi alınması yatar. Vergi sistemlerinde bu ilkenin uygulanabilmesi için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır; bunlardan biri de gelir seviyesine göre değişken oranlarda vergi uygulayan artan oranlı gelir vergisi sistemidir. Mükelleflerin vergiye uyumu, adaletli bir vergi dağılımı ve sistem kurulumunun adil oluşuyla doğrudan ilişkilidir. Özellikle bazı kişi ve gruplara tanınan vergi istisnaları ve muafiyetler gibi uygulamalar, toplum tarafından genellikle olumsuz karşılanmakta ve bu durum, vergi adaletine olan inancın sarsılmasına yol açabilmektedir (Tuay ve Güvenç, 2007).

Vergi adaleti kavramı, dağıtım adaleti ve prosedürel adalet olmak üzere iki ana başlık altında incelenmektedir. Dağıtım adaleti, vergi yükünün mükellefler arasında nasıl paylaştırıldığını ele alırken, prosedürel adalet, mükelleflerin vergi işlemlerini adil bir şekilde gerçekleştirdiklerini algılamalarını ifade eder. Bu, hizmet kalitesinin artırılması, bürokrasinin azaltılması ve ayrımcılığın önlenmesi gibi amaçları da beraberinde getirir (Sökücü, 2022).

Farklı gelir seviyelerine sahip bireylerden eşit oranda vergi alınması hedeflenmiş olsa da, vergi adaletinin sağlanması her zaman kolay olmayabilir. Adalet, toplumsal ve zamansal koşullara göre değişen dinamik bir yapıya sahiptir ve eşitliğin sağlanması açısından önemli olmakla birlikte uygulamada birçok zorluğu beraberinde getirir. Yine de vergi adaletinin başarıyla uygulandığı toplumlarda, sosyal ahlak seviyesinin yükseldiği ve mükelleflerin vergi sistemine daha fazla uyum gösterdiği gözlemlenmektedir (Topkan, 2016).

2.2.2. Vergiye Gönüllü Uyum

Vergiye gönüllü uyum, mükelleflerin vergisel yükümlülüklerini vergi mevzuatına uygun olarak ve kendi istekleriyle yerine getirmeleri olarak tanımlanabilir. Bu kavram literatürde genellikle “kabul” terimi ile ifade edilir ve mükelleflerin vergilere karşı olumlu bir tutum sergileyerek vergilerini gönüllü ve istekli bir şekilde ödedikleri anlamına gelir (Aktan, Dileyici, ve İstiklal, 2006). Mükelleflerin vergiye olan gönüllü uyumunu etkileyen faktörler arasında, kişisel demografik özellikler, vergi yüküne ilişkin algılar, sosyal baskılar, mesleki veya sosyal grupların vergiye olan yaklaşımları, vergi denetimlerinin varlığı, vergi cezaları ve vergi affı uygulamaları gibi çeşitli unsurlar bulunmaktadır. Ayrıca, kültürel, yasal, politik, dini, idari ve vergi sistemine özgü faktörler de mükelleflerin vergiye uyum davranışlarını etkileyebilmektedir (Özkan, 2017).

Vergi idaresi de, mükelleflerin vergisel yükümlülüklerini yerine getirirken vergiye uyumlarını artıracak tedbirler almakla yükümlüdür. Bu, vergi mükelleflerinin vergi mevzuatına uyumunu kolaylaştıracak ve teşvik edecek uygulamaların hayata geçirilmesi anlamına gelir.

2.2.3. Vergiden kaçınma

Mükellefler tarafından vergiler genellikle bir yük olarak algılandığından, vergi matrahını düşürme veya ortadan kaldırma yönünde çeşitli tepkiler ortaya çıkabilmektedir. Bu tepkiler, mevzuatta yer alan boşlukların kötüye kullanılması ile gerçekleştirilen “vergiden kaçınma” ve mevzuata aykırı hareket edilerek yapılan “vergi kaçırma” eylemleri olarak ikiye ayrılmaktadır (Şimşek, 2007). Vergiden kaçınma, yasal boşluklardan yararlanılarak vergi matrahının azaltılması işlemi olup, mali idare için bu durumu tespit etmek güçtür ve genellikle yasal boşluklar kullanıldığı için cezai yaptırımlar uygulanamamaktadır.

Vergiler, mükelleflerin birikim yapma, yatırım yapma ve risk alma gibi ekonomik davranışları üzerinde etkili olabilmekte ve bu durum, özellikle artan oranlı gelir vergisi sistemlerinde, belirli bir gelir düzeyinin üzerinde daha yüksek vergi oranlarının uygulanmasıyla, mükelleflerin gelirlerini artırma konusundaki isteksizliklerine yol açabilmektedir. Bu durum, ekonomik aktiviteler üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir ve ülke ekonomisine zarar verebilir (Tuay ve Güvenç, 2007).

2.2.4. Vergi Afları

Vergi afları, devletin egemenlik haklarını kullanarak, vatandaşların vergi borçlarının ana parçasından, faizlerinden ya da vergi mevzuatından kaynaklanan diğer yükümlülüklerden doğan cezaları hafifletmesi ya da ortadan kaldırması işlemidir. Vergi affının uygulanmasının temel amacı, mükelleflerin geçmişteki vergi borçlarından arındırılarak, ileriye dönük olarak vergi sistemine uyumlarının artırılmasıdır. Vergi aflarının uygulanmasına en çok başvurulan dönemler, genellikle devletin ve vatandaşların ekonomik zorluklar yaşadığı kriz zamanlarıdır. Bu dönemlerde, toplanamayan veya tahsilatı zorlaşan vergilerin toplanması ve kamu harcamalarının desteklenmesi, aynı zamanda mükelleflerin ekonomik sıkıntılardan kurtarılması amaçlanır (Demir, 2023).

Vergi afları, mükelleflere, ödenmemiş vergi borçlarının ve bununla birlikte gelen faiz yüklerinin büyük bir kısmından muafiyet sağlar. Bu durum, bazı mükelleflerin, vergi mükellefiyeti tesis etmeme veya beyanname vermemek gibi eylemler nedeniyle karşılaşabilecekleri cezai yükümlülüklerden, minimal maliyetlerle kurtulmalarına olanak tanır. Ancak, sürekli olarak uygulanan vergi afları, mükellefleri gelecekte yeni bir af beklentisine itebilir ve bu durum, vergi kanunlarına uyumu ve gönüllü vergi ödeme alışkanlıklarını olumsuz yönde etkileyebilir. Bu tür uygulamalar, vergi yükümlülüklerini düzenli olarak yerine getiren mükellefler arasında adaletsizlik algısı yaratarak, vergiye uyumlu davranışları sarsabilir (Bozdoğan ve Kurt, 2019).

Vergi afları, yasal düzenlemeler aracılığıyla gerçekleştirilir ve geçmişteki vergisel olayları kapsar. Bu aflarla devlet, alacaklarından ve cezalandırma hakkından feragat eder. Vergi afları, zaman zaman siyasi partiler tarafından seçim kampanyalarında bir araç olarak kullanılmakta ve bu durum, vergi mevzuatına olan güvenin zedelenmesine neden olabilmektedir. Sıkça gerçekleştirilen vergi afları, vergi adaletine ve yasalara olan güveni zayıflatabilir ve vergi cezalarının caydırıcılığını azaltarak vergi kaçakçılığı gibi suçların işlenmesine zemin hazırlayabilir. Bu tür uygulamalar, vergisel yükümlülüklerini yerine getirmeyen veya vergi kaçıran kişilere, cezadan muaf kalma hissi vererek, vergiye olan genel uyumu azaltabilir (Demir, 2023).

2.2.5 Vergi Kanunları

Vergi sistemlerinin mükellefler üzerindeki etkisi büyüktür ve bu sistemlerin basit ve anlaşılır olması, mükelleflerin sistemle uyumlu hareket etmeleri için kritik bir öneme sahiptir. Karmaşık ve anlaşılması zor vergi kanunları, mükelleflerin istemeden ya da isteyerek hatalı beyanlarda bulunmalarına yol açabilir, bu da vergi uyum oranlarının düşmesine neden olabilir (Bozdoğan ve Kurt, 2019).

Vergi kanunlarının yapısı, içeriği ve uygulanış biçimi, mükelleflerin vergilere olan uyumlarını etkileyen önemli faktörlerdendir. Kanunların mükellefler tarafından kolaylıkla anlaşılabilir ve açık olması gerekmektedir. Eğer vergi kanunları net ve anlaşılır değilse, bu durum mükelleflerin vergi sistemine olan uyumunu azaltabilir ve vergi idarelerinin uygulamalarını da olumsuz yönde etkileyebilir. Karmaşık vergi kanunları, yönetim maliyetlerinin artmasına, uyum oranlarının düşmesine ve mükellefler arasında adaletsizlik algısının oluşmasına neden olabilir (Tuay ve Güvenç, 2007).

Vergi mevzuatının toplum tarafından benimsenmesi ve kabul görmesi, genel bir vergi bilincinin oluşumu için hayati öneme sahiptir. Mevzuatın uygulamada şeffaf, adil ve anlaşılır olması, mükelleflerin vergi konularında bilinçlenmelerine ve vergisel yükümlülüklerini daha iyi kavramalarına yardımcı olur. Ayrıca, mevzuatın anlaşılır olması mükelleflere, vergisel yükümlülüklerini yerine getirme ve bunu yapmamaları durumunda karşılaşabilecekleri cezai sonuçlar hakkında net bir fikir verir (Bozdoğan ve Kurt, 2019).

Vergi psikolojisi açısından, bir vergi kanununun sürekliliği de büyük bir önem taşır. Uzun süre uygulanabilen bir vergi türü, zamanla mükelleflerin bu vergiye daha fazla uyum sağlamasını teşvik eder. Sürekli değişen bir vergi mevzuatı ise, mükelleflerin yeni düzenlemelere uyum sağlamasını zorlaştırır ve kısa sürede yeni vergilere adapte olmalarını engeller (Bozdoğan ve Kurt, 2019). Ancak, vergi mevzuatının sık sık değişmesinin mükelleflerin tutumlarını olumsuz etkilediği göz önünde bulundurulsa da, mevzuatın uzun süreler boyunca değişmeden kalması gerektiği anlamına gelmemektedir. Global ve ulusal şartların değişkenliği göz önünde bulundurulduğunda, mükelleflerden gelen talepler ve diğer ülkelerdeki mevzuat değişiklikleri dikkate alınarak, gerekli güncellemelerin yapılması hem gerekli hem de doğal bir süreçtir (Demir, 2023).

2.2.6. Vergi Denetimleri

Beyan esasına dayalı vergi sistemlerinde, devletin vergi mükelleflerinden gerekli beyanların alınmasını sağlamak için yürüttüğü vergi denetimleri büyük önem taşımaktadır. Bu denetimlerin etkili bir şekilde yapılması, mükelleflerin vergisel yükümlülüklerini kanuna uygun şekilde yerine getirmelerini teşvik eder ve böylece toplumda vergi adaletine olan inanç güçlenir. Etkili bir vergi denetimi sistemi, mükelleflerin vergi yükümlülüklerini ihlal etme riskini göze almak yerine, mevzuata uygun davranmayı tercih etmelerini sağlar çünkü denetimler sonucunda uygulanabilecek cezaların maliyeti, vergisel yükümlülüklerin yerine getirilmesinden kaynaklanan maliyetten daha ağır olabilir (Demir, 2023).

Vergi denetimleri, mevzuata uygun hareket eden mükellefler için herhangi bir sorun oluşturmazken, yükümlülüklerini ihmal edenler için ciddi bir risk faktörüdür (Başdağ, 2017). Vergi denetimlerinin çeşitli amaçları bulunmaktadır:

Mali amacı, devletin kamu hizmetlerinin finansmanı için gerekli olan kaynakları sağlamak,

Sosyal amacı, vergilendirmede adaleti sağlayarak toplumun vergi sistemine olan güvenini artırmak,

Hukuki amacı ise, Anayasa ve kanunlar çerçevesinde belirlenmiş vergi mevzuatının doğru ve eksiksiz bir şekilde uygulanmasını garantilemektir.

Vergi denetimlerinin varlığının bilinmesi ve mükelleflerin her an denetlenebileceklerine dair bir algının oluşması, vergi kaçırma eğilimlerinde azalmaya neden olur. Global olarak bakıldığında, özellikle gelişmekte olan ve gelişmemiş ülkelerdeki vergi denetimlerinin istenilen düzeyde olmadığı görülür. Ülkemizde ise, vergi denetim süreçlerinin beş yıllık zamanaşımı sürecine göre düzenlenmesi, mükelleflerin düzenli aralıklarla denetleneceği beklentisini oluşturmakta ve bu durum, vergiye gönüllü uyumu artırmaktadır. Denetim oranlarının %2-3 gibi düşük seviyelerde olmasına rağmen, denetim ihtimali mükelleflerin vergi kaçırma veya kaçınma davranışlarını sınırlandırıcı bir etkiye sahiptir (Karabacak, 2005).

2.2.7. Vergi Cezaları

Devletler, sunulan kamusal hizmetlerin finansmanını sağlamak amacıyla, etkili bir vergi sistemini işletmekte ve vergi gelirlerini düzenli bir şekilde toplamayı amaçlamaktadırlar. Vergi gelirlerinde yaşanabilecek herhangi bir aksaklık, kamu hizmetlerinin sunumunu olumsuz etkileyebileceğinden, vergi yükümlülüklerinin yerine getirilmesini sağlamak için çeşitli yaptırımlar, özellikle de vergi cezaları uygulanmaktadır. Vergiye karşı olumsuz tutumların ve vergi kaçırma eğilimlerinin önüne geçebilmek adına vergi cezalarının varlığı ve bu cezaların etkin bir şekilde uygulanması büyük önem taşımaktadır. Bu cezaların caydırıcı olabilmesi için, vergi denetimlerinin etkili bir biçimde yürütülmesi gereklidir; zira etkin olmayan denetimler ve caydırıcılığı yetersiz cezalar, mükelleflerin vergi kaçırma eylemlerine daha rahat başvurmasına yol açabilir (Gülten, 2014).

Vergi cezaları, mükelleflerin yükümlülüklerini zamanında ve doğru bir şekilde yerine getirmelerini sağlama amacı güder. Ancak, bu cezaların zamanında ve doğru miktarlarda uygulanmaması durumunda, mükelleflerin vergi kaçırma eylemlerinde daha cesaretli olmalarına neden olabilecek bir yapıya bürünebilir.

Mükellefler, vergi cezalarının miktarını ve denetimlerin sıklığını göz önünde bulundurarak, gelirlerinin ne kadarını beyan edeceklerine karar verirler. Etkin denetimler ve caydırıcı cezaların olduğu bir yapıda, mükellefler, vergi kaçırma eylemlerinin sonuçlarının, kaçırılan vergi miktarından çok daha ağır olacağını bilirler ve bu bilinçle hareket ederek gelirlerinin tamamını beyan ederler. Bu tür caydırıcı vergi cezaları toplumda vergi adaleti algısını güçlendirir ve vergiye gönüllü uyum düzeyini artırır (Demir, 2023).

2.2.8. Vergi İdaresinin Etkinliği

Etkin bir vergi yönetimi, mükelleflerden personellere, fiziki altyapıdan yasal düzenlemelere kadar birçok unsuru barındıran karmaşık bir yapıdır. Bu yapının başarılı bir şekilde işleyebilmesi için her bir unsurun sürekli olarak izlenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Özellikle insan unsurunun, yani hem mükelleflerin hem de vergi idaresi personelinin, bu sistemin işleyişinde merkezi bir rolü bulunmaktadır. Mükelleflerin memnuniyetinin gözetilmediği bir vergi idaresi, vergi sisteminin etkinliğini sağlayamaz (Tüfekçi, 2010).

Vergi sistemi, vergi matrahının belirlenmesinden tahsilatın yapılmasına kadar olan süreci kapsamaktadır ve bu süreç, vergi idaresinin sorumluluğu altındadır. Dolayısıyla, vergi sisteminin mevzuata uygun bir şekilde işlemesi, sadece yasalara bağlı olmayıp, aynı zamanda vergi idaresinin işlevselliğine de bağlıdır. Vergi idaresinin etkinliği, adil ve yeterli yasaların yanı sıra, bu yasaları uygulayacak yeterli sayıda nitelikli personelin varlığına da bağlıdır. Vergi idaresinin yapısı, mükelleflerin sisteme olan tutumlarını etkileyebilir (Yeniçeri, 2004).

Vergi idaresi personelinin mükellef odaklı bir yaklaşım sergilemesi, mükelleflerin vergi sistemine karşı önyargılarını azaltacaktır. Vergi idaresinin etkinliğinin artırılmasında kritik bir diğer unsur, mükelleflerin etkin bir şekilde izlenmesidir. Kendilerinin izlendiğini bilen mükellefler, vergi mevzuatına daha fazla uyum göstereceklerdir. Ayrıca, mükelleflerin yakından takip edilmesi, vergi mevzuatı ve uygulamalarında meydana gelen hataların ve eksikliklerin tespit edilerek giderilmesine olanak sağlar (Demir, 023).

 

Sonuç

Vergi bilinci, mükelleflerin vergilendirme sürecine ve vergi ödemenin toplumsal önemine dair farkındalığı ve anlayışı ifade eder. Bu bilinç, bireylerin vergi yükümlülüklerini gönüllü olarak ve mevzuata uygun şekilde yerine getirmelerinde kritik bir rol oynamaktadır. Vergi bilincinin gelişmiş olması, mükelleflerin vergilerini zamanında ve eksiksiz ödemelerini sağlayarak, devletin kamusal hizmetleri finanse etme kapasitesini artırır. Bu da toplumun genel refah düzeyinin yükselmesine katkıda bulunur.

Vergi bilincini etkileyen faktörler arasında bireysel, toplumsal ve sistemik unsurlar bulunmaktadır. Bireysel faktörler, mükelleflerin eğitim düzeyi, gelir seviyesi, mesleği ve kişisel değerleri gibi özelliklerini kapsar. Toplumsal faktörler ise, vergiye olan genel tutum, vergi adaleti algısı ve toplumun vergilendirmeye yönelik kültürel yaklaşımlarını içerir. Sistemik faktörler ise vergi sisteminin şeffaflığı, adil olması, kolay anlaşılır ve uygulanabilir olması gibi unsurlardan oluşur.

Etkili bir vergi sistemi ve yüksek vergi bilinci, mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu teşvik ederken, vergi kaçakçılığı ve vergiden kaçınma gibi olumsuz davranışların önüne geçer. Vergi bilincinin artırılması için eğitim ve bilinçlendirme programları, adil ve etkin vergi denetimleri ve mükellef odaklı bir vergi idaresi yapısı önem taşımaktadır.

Sonuç olarak, vergi bilinci, toplumsal refah ve adil bir vergilendirme sisteminin sürdürülebilirliği için temel bir unsurdur. Bu nedenle, vergi bilincini artırmaya yönelik çabalar, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde yoğunlaştırılmalıdır. Vergi bilincinin geliştirilmesi, sadece mükelleflerin vergi yükümlülüklerini daha iyi anlamalarını sağlamakla kalmayacak, aynı zamanda daha adil, şeffaf ve etkili bir vergi sisteminin temellerini de güçlendirecektir.

 

Kaynakça

Akkara, Ö., & Gencel, U. (2016). Yükseköğretim Öğrencilerinin Vergiye Yönelik Algılarının Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Örneği. Organizasyon Ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 8, 28-48.

Bozdoğan, D. ve Kurt, S. (2019). Vergi Kanunlarının Genel Yapısının Değerlendirilmesi: Tokat İli Özelinde Bir Uygulama. Maliye Araştırmaları Dergisi, 5(1), 46.

Cansız, H. (2006). Vergi Mükelleflerinin Vergiyi Algılama Hakkındaki Görüşleri: Afyonkarahisar İli Örneği. Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 8(2), 115-116.

Demir, S. (2023). Yükseköğretim Öğrencilerinin Vergi Algısı Ve Vergi Bilinci: Akdeniz Üniversitesi Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Karabacak, Y. (2005). Vergi Kaçakçılığının Nedenleri: Arz ve Talep Yanı. Vergi Dünyası Dergisi(287), 134.

Kumluca, İ. (2003). Vergiye Gönüllü Uyumu Etkileyen Faktörler. Vergi Sorunları Dergisi(180), 93.

Muter, N. B. ve Özcan, P. M. (2012). Sosyo-Psikolojik Yönleri ile Vergi Kaçakçılığı. Mali Sosyoloji Üzerine Denemeler(2012/418), 15-32.

Özkan, E. (2017). Vergi Kültürü ve Ahlakının Gelişiminde Eğitim Faktörünün Rolü. Yaklaşım Dergisi(289), 473-486.

Sökücü, K. (2022). Muhasebe Meslek Mensuplarının Vergi Bilinci ve Farkındalığı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Tuay, E. ve Güvenç, İ. (2007). Türkiye’de Mükelleflerin Vergiye Bakışı. GİB Mükellefler Hizmetleri Daire Başkanlığı(51), 21.

Tüfekçi, A. K. (2010). Geçmişten Günümüze Kadar Vergiye Karşı Bireysel ve Toplumsal Tepkiler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Yeniçeri, H. (2004). Beyan Esasına Dayanan Vergilerde Vergi Kayıp ve Kaçaklarının Psikolojik Nedenlerinin Tespitine Yönelik Bir Araştırma. Türkiye’de Vergi Kayıp ve Kaçakları, Önlenmesi Yolları, 912-919.